Ο Ρατσισμός στο μικροσκόπιο - Γράφει η Αγάπη Τερζοπούλου

Στο σημερινό άρθρο θα επιχειρήσω να σας παρουσιάσω τις διαστάσεις και τα στοιχεία που συνθέτουν το φαινόμενο του ρατσισμού, ένα φαινόμενο που έχει τις ρίζες τους στο παρελθόν και οι συνέπειές του ταλαιπωρούν την ανθρωπότητα ανά τους αιώνες. Προτού ορίσουμε τη σημασία του, θεωρώ σημαντικό να αναφερθούν οι έννοιες «στερεότυπα», «διάκριση», «ξενοφοβία».

Τα στερεότυπα ή αλλιώς προκαταλήψεις αναφέρονται σε

πεποιθήσεις που έχουμε για μια ομάδα και είναι γενικευμένες, αδυνατώντας να αντιληφθούμε τις ατομικές διαφορές. Για παράδειγμα: «Οι Έλληνες είναι τεμπέληδες», «Οι Γερμανοί είναι ψυχροί», «Οι Αλβανοί είναι πονηροί». Είναι δηλώσεις που μειώνουν την αξία της στοχοθετημένης ομάδας και εξυμνούν την ομάδα στην οποία ανήκουμε. Έχουν μεροληπτικό χαρακτήρα και διαστρεβλώνουν την πραγματικότητα.

Ο όρος διάκριση αναφέρεται στην άδικη συμπεριφορά απέναντι σε μια ομάδα, με αδικαιολόγητες, επιβλαβείς και αρνητικές πράξεις απέναντι στα μέλη της.

Ο όρος ξενοφοβία αναφέρεται στο φόβο για το άγνωστο, το ξένο και κάθε τι καινούριο. Ο ξενοφοβικός δεν αποδέχεται τις αλλαγές, αλλά δεν αναλαμβάνει ενεργητικό ρόλο απέναντι σε αυτές. Οι φόβοι ή οι σκέψεις του παραμένουν στο επίπεδο της σκέψης και δεν προχωρά σε δράση.

Ω

ς ρατσισμό ορίζουμε την έκφραση των ξενοφοβικών σκέψεων, προκαταλήψεων ή στερεοτύπων απέναντι σε μια ομάδα. Μπορεί να είναι θεσμοθετημένος, όπως το Απαρτχάιντ στη Νότιο Αφρική, ή συγκαλυμμένος και λιγότερο ορατός.

Τα είδη του ρατσισμού είναι:

•   Φυλετικός: λόγω βιολογικών διαφορών και διαφορών μεταξύ των φυλών.
•  Θρησκευτικός: ανωτερότητα μιας θρησκείας και επιβολή της έναντι των άλλων.
•   Πολιτικός: απαγόρευση της σκέψης, της έκφρασης ή της γνώμης όταν έρχεται αντιμέτωπη με την κυβέρνηση.
•  Κοινωνικός: βία και αποκλεισμός κοινωνικών ομάδων, όπως οι ναρκομανείς ή οι οροθετικοί, πρώην φυλακισμένοι ή ομοφυλόφιλοι.
•    Σεξισμός: ανωτερότητα του ανδρικού φύλου έναντι του γυναικείου.

Ο ρατσισμός εκδηλώνεται και εκφράζεται σε 3 επίπεδα:

• Θεσμικός (ή αλλιώς institutionalised ), κατά τον οποίο έχουμε άνιση πρόσβαση σε υπηρεσίες, αγαθά, εκπαίδευση, εργασία, περίθαλψη.
• Προσωπικό (personally), στο οποίο ανήκουν οι προσωπικές μας στερεοτυπικές αντιλήψεις ή συμπεριφορές, για παράδειγμα όταν δεν καθόμαστε στην άδεια θέση του λεωφορείου, αν είναι δίπλα σε αλλοδαπό ή κρατάμε πιο σφιχτά την τσάντα μας, αν περάσει κάποιος «ξένος» ή είμαστε καχύποπτοι με την καταγωγή αυτού που γνωρίζουμε.
• Εσωτερικευμένος (internalized), κατά τον οποίο οι στοχοθετημένες ομάδες αποδέχονται και κάνουν κτήμα τους τις ταμπέλες, αρχίζουν να αρνούνται και να κατακρίνουν την καταγωγή τους, να απαρνιόνται τα έθιμα και την παράδοση και (το χειρότερο) να δέχονται ως φυσιολογική την κακομεταχείριση και να παραιτούνται (είτε από το σχολείο είτε από τη δουλειά, τα δικαιώματά τους).

Τα αίτια του φαινομένου συνοψίζονται στα κοινωνικά προβλήματα, όπως η ανεργία ή οικονομική κρίση, σε ανισότητες μέσα στην ίδια τη δομή της κοινωνίας (πλούσιοι- φτωχοί, άνισες ευκαιρίες στην εργασία, περίθαλψη, εκπαίδευση), σε θρησκευτικούς λόγους ή πολιτικούς και στο φανατισμό που μπορεί να τους ακολουθεί, στη χειραγώγηση που μπορεί να εξυπηρετεί πολιτικές σκοπιμότητες και στην έλλειψη ανθρωπιστικής παιδείας και ηθικών αξιών.

Από έρευνες στην Κοινωνική Ψυχολογία έχει επιχειρηθεί να βρεθεί η αιτιολογία για τη ρατσιστική συμπεριφορά και οι πιο σημαντικές παρουσιάζονται ευθύς παρακάτω:

• Ο τύπος της αυταρχικής προσωπικότητας (Adorno, Frenkel- Brunswik, Levinson, Sanford, 1950): παρουσιάζεται ως συμβατικός, άκαμπτος, εγκλωβισμένος σε ένα στερεοτυπικό τρόπο σκέψης, σέβεται την ισχύ και την υπακοή, υπερασπίζεται την τιμωρία και δεν ανέχεται την αμφισβήτηση. Σε σύγκριση με άλλους τύπους προσωπικότητας είναι πολύ πιθανότερο να εμφανίσει αντισημιτικές και εθνοκεντρικές στάσεις.
• Η προκατάληψη ως αποτέλεσμα μάθησης (Tajfel, 1981): υποστηρίζει ότι το μίσος και η καχυποψία είναι έννοιες που μπορούν να μαθευτούν πολύ νωρίς στην παιδική ηλικία, πριν προλάβει το άτομο να μάθει ή να αποκτήσει επαρκείς γνώσεις για τις ομάδες στις οποίες κατευθύνεται το μίσος.
• Η υπόθεση Ματαίωσης- Επιθετικότητας (Dollard, Doob, Miller, Mower, Sears, 1939): όταν θέτουμε στόχους, τα αποθέματα ψυχικής μας ενέργειας αυξάνονται, με σκοπό να πραγματοποιηθεί ο στόχος. Όταν αυτός δεν πραγματοποιείται, επέρχεται η ματαίωση και το απόθεμα της ψυχικής ενέργειας, με τη μορφή πλέον της επιθετικότητας, στρέφεται συνήθως ενάντια στο εμπόδιο και επειδή οι λόγοι συνήθως είναι αόριστοι (π.χ. γραφειοκρατία) ή ισχυροί (π.χ. κράτος) ή πολύτιμοι για το άτομο (π.χ. οι γονείς), η επιθετικότητα στρέφεται σε έναν αποδιοπομπαίο τράγο.
• Ο δογματισμός (Rokeach, 1948, 1960): αναφέρεται σε ένα γενικό σύνδρομο έλλειψης ανοχής, κατά το οποίο το άτομο αρνείται και αντιστέκεται στην αλλαγή των απόψεών του, αγνοώντας ακόμα και επιχειρηματολογίες που αναιρούν την άποψη αυτή.

Οι σημαντικότερες συνέπειες του ρατσισμού είναι:

• Οι ανισότητες που προκαλεί και η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Προκαλεί ανασφάλεια, εκμετάλλευση ολόκληρων ομάδων ή και λαών, υπονόμευση της δημοκρατίας και απουσία συνοχής ή συνεργασίας στην κοινωνία.
• Οδηγεί σε ξεσπάσματα επιθετικότητας και εγκληματικών ενεργειών, όπως επιθέσεις, δολοφονίες ή και πολέμους.
• Στον ψυχισμό των θυμάτων προκαλεί τεράστια δυσφορία και σε ορισμένες περιπτώσεις έχουν καταγραφεί και συμπτώματα μετατραυματικού στρες

 «Ο ρατσισμός είναι μια κηλίδα στο πρόσωπο της ανθρωπότητας, που αμαυρώνει πρακτικά κάθε χώρα του κόσμου. Οι κυβερνήσεις πρέπει να αντιμετωπίσουν ενεργά τον ρατσισμό και να διασφαλίσουν ότι η δικαιοσύνη απονέμεται με βάση τα ανθρώπινα δικαιώματα για όλους» Διεθνής Αμνηστία

Τερζοπούλου Αγάπη,

 
Ψυχολόγος, Α.Π.Θ.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Αράκα, Α. (2007). Φυλετικός Ρατσισμός. Διαθέσιμο: http://www.alithia.gr/newspaper/2007/04102007/04102007,22407.html

Ανασύρθηκε: 15/3/2014.

Jones, C.P. (2000). Levels of Racism: A Theoretic Framework and a Gardener’s Tale. American Journal of Public Health, 90, 1212-1215.

Κιπαριση, Γ. & Λαζαρίδη, Ε. (2008). Ρατσισμός. Διαθέσιμο: http://www.imlarisis.gr/index.php?dispatch=categories.view&category_id=35

Ανασύρθηκε: 15/3/2014.

Κοκκινάκη, Φ. (2006). Προκατάληψη και Διομαδικές Σχέσεις. Από: Κοινωνική Ψυχολογία. Εισαγωγή στη μελέτη της κοινωνικής συμπεριφοράς (209-251). Αθήνα: Τυπωθήτω.

Μπέλτσιος, Γ. (2013). Ρατσισμός: Οι μορφές και οι συνέπειές του. Διαθέσιμο: http://www.eleftheria.gr/index.asp?cat=30&aid=53349#.UylC2Pl_t8F

Ανασύρθηκε: 15/3/2014.

Sanders- Thomson, V. L. (1996).Perceived  Experiences  of  Racism  as  Stressful  Life  Events. Community Mental Health Journal, 32, 223-233.

Wetherell, M. (2004). Ομαδική σύγκρουση και η κοινωνική ψυχολογία του ρατσισμού. Από: Ταυτότητες, ομάδες και κοινωνικά ζητήματα (253-334). Αθήνα: Μεταίχμιο.