Συναισθήματα: Από τη βρεφική στη μέση παιδική ηλικιά - Γράφει η Αγάπη Τερζοπούλου

Σε αυτό το άρθρο γίνεται μια προσπάθεια παρουσίασης των συναισθημάτων από την εξελικτική σκοπιά του θέματος. Δηλαδή, τι ορίζουμε ως συναίσθημα, πότε και ποια συναισθήματα εμφανίζονται στην εξελικτική πορεία του ανθρώπου, από τη γέννησή του κι έπειτα. Παρακάτω θα αναλυθούν τα βασικότερα συναισθήματα- θυμός, χαρά, φόβος, ζήλεια, ανία, λύπη-.

Ως συναίσθημα, λοιπόν, ορίζουμε το αίσθημα που προκαλείται από μια εμπειρία και έχει εντοπίσιμες σωματικές αντιδράσεις (αναπνοή, καρδιακοί ρυθμοί, χαμόγελο, συνοφρύωμα). Μας ωθούν σε δράση και συντελούν στη γνωστοποίηση της εσωτερικής μας κατάστασης στους άλλους, ρυθμίζοντας τις συναλλαγές μας μαζί τους. Χωρίζονται σε πρωτογενή και δευτερογενή ή αλλιώς κοινωνικά συναισθήματα. Τα πρωτογενή συναισθήματα είναι παρόντα κατά τη γέννηση και ως μάρτυρες- δείκτες της ύπαρξής τους λαμβάνουμε τις εκφράσεις του προσώπου. Είναι αποτέλεσμα των αντιδράσεων του βρέφους στις φυσικές συνθήκες, π.χ. συνοφρύωμα→ πείνα και διακρίνονται σε δύο μεγάλες και γενικές κατηγορίες του θετικού (ικανοποίηση) και του αρνητικού (δυσαρέσκεια). Σε αυτή την κατηγορία συναισθημάτων ανήκουν η χαρά, ο φόβος, η λύπη, ο θυμός, η αηδία και η έκπληξη. Τα δευτερογενή συναισθήματα εμφανίζονται περίπου στην ηλικία των 18- 24 μηνών και απαιτούν την ικανότητα του παιδιού να σκέπτεται και να αξιολογεί
τον εαυτό του με κάποια κοινωνικά κριτήρια, κανόνες ή στόχους. Για παράδειγμα, το παιδί νιώθει ενοχές, γιατί καταλαβαίνει ότι κάτι έχει κάνει λάθος ή νιώθει περήφανο για μια δημιουργία του γιατί αντιλαμβάνεται την έννοια του επιτεύγματος ή κατά πόσο ικανοποίησε και τις προσδοκίες των γονιών του. Στα δευτερογενή συναισθήματα καθοριστικό ρόλο παίζουν οι γονείς, γιατί αυτοί παρέχουν τα κριτήρια, με τα οποία κρίνουν τα νήπια τον εαυτό τους και τους άλλους και γιατί φυσικά αποτελούν το ισχυρότερο πρότυπο προς παρατήρηση και μίμηση συμπεριφορών. Εδώ ανήκουν συναισθήματα όπως η ενόχληση, η υπερηφάνεια, η ντροπή, η ενοχή, ο φθόνος.

Στο ερώτημα γιατί είναι σημαντικό να μελετούμε και να ασχολούμαστε με τα συναισθήματά μας, η απάντηση είναι γιατί μαθαίνοντας να τα αναγνωρίζουμε και να τα διαχειριζόμαστε, ενισχύουμε αυτό που ονομάζεται συναισθηματική νοημοσύνη, την ικανότητα, δηλαδή να αναγνωρίζουμε και να κατευθύνουμε τα συναισθήματα και να αλληλεπιδρούμε με τους άλλους. Ένας άνθρωπος που γνωρίζει να διαχειρίζεται τα συναισθήματά του, δεν τα μπερδεύει με αυτά των άλλων, αντέχει στις απογοητεύσεις, δε θέτει μη ρεαλιστικούς στόχους και δεν επιζητά τις φιλοφρονήσεις.

Σε αυτό το σημείο θα γίνει μια σύντομη παρουσίαση για τα βασικότερα και πιο γνωστά σε όλους μας συναισθήματα.

ΧΑΡΑ

Το χαμόγελο εμφανίζεται πολύ νωρίς στη ζωή ενός ανθρώπου, αλλά όχι με τη μορφή ή τη σημασία που θα θέλαμε να του αποδώσουμε. Τα βρέφη από πολύ μικρά χαμογελούν, αλλά αυτό το είδος χαμόγελου αποτελεί μια ένδειξη σωματική που μοιάζει περισσότερο με τα αντανακλαστικά. Για να γίνει αυτό που ονομάζουμε κοινωνικό χαμόγελο, προαπαιτεί την κατάλληλη συναλλαγή με τον άλλο, να αντιδρά- ανταποκρίνεται σε μια συμπεριφορά ενός άλλου ανθρώπου. Τότε μπορούμε να διακρίνουμε καλύτερα τα σημάδια ευφορίας και ικανοποίησης του παιδιού και να καταλάβουμε ότι είναι χαρούμενο και το διασκεδάζει.

ΘΥΜΟΣ

Ο θυμός ανήκει στα βασικά συναισθήματα και είναι και από τα πιο πρωτόγονα συναισθήματα στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Επίσης, είναι και από τα πιο παρεξηγημένα, το οποίο τις περισσότερες φορές κατακρίνεται και μαθαίνουμε να το κρύβουμε ή να το καταπιέζουμε και είναι αυτό το συναίσθημα που ταυτίζεται με τις αντιδράσεις μας, για αυτό και παρεξηγείται. Οι άσχημες πράξεις είναι αυτές που πρέπει να αποφεύγονται ή επιδέχονται διδασκαλία και όχι το συναίσθημα από μόνο του. Ο θυμός είναι ένα συναίσθημα που το νιώθουν όλοι και είναι φυσιολογικό, αλλά οι συνέπειες από την κακή του διαχείριση, προκαλούν τη «ζημία».

ΛΥΠΗ

Η λύπη ορίζεται συχνά ως ένα έντονο συναίσθημα δυσφορίας και βάρους έπειτα από αρνητικά γεγονότα που συμβαίνουν στη ζωή μας και σχετίζονται συχνά με το ζήτημα της απώλειας. Όταν είμαστε λυπημένοι συνήθως έχουμε κακή διάθεση, δεν έχουμε όρεξη και ενέργεια να κάνουμε πράγματα ή να συμμετέχουμε σε δραστηριότητες και – οι μεγαλύτεροι κυρίως- βιώνουμε ένα αίσθημα νοσταλγίας και αναπόλησης παλαιότερων και πιο ευχάριστων στιγμών. Στα παιδιά η λύπη παίρνει περίπου την ίδια μορφή και έκφραση με τους ενήλικες, αν και στην παιδική ηλικία εκφράζεται πιο συχνά με το κλάμα ή και πολλές φορές με επιθετικότητα (για αυτό και πολλοί την μπερδεύουν με το θυμό). Αυτό που πρέπει να έχουμε κατά νου είναι να μην υποτιμάμε ή βιαζόμαστε να διώξουμε τη λύπη των παιδιών, γιατί και πάλι αποτελεί ένα συναίσθημα πανανθρώπινο και που θα το συναντήσει πολλές φορές στη ζωή του, οπότε καλό είναι να μάθει από μικρό να τη διαχειρίζεται και να την εκφράζει με σωστό τρόπο, πρωτίστως για τον εαυτό του και μετά για τους άλλους.

ΖΗΛΕΙΑ

Η ζήλεια σαν συναίσθημα εμφανίζεται με την άφιξη ενός νέου μέλους στην οικογένεια, όταν γεννηθεί το μικρότερο αδελφάκι. Μπορεί να πάρει τη μορφή επιθετικότητας ή μια στάση ανωτερότητας απέναντι στον μικρότερο. Έρχεται σαν αποτέλεσμα της απώλειας της θέσης που έχει το πρωτότοκο παιδί στην οικογένεια ή σαν συνέπεια των διακρίσεων που γίνονται ανάμεσα στα αδέλφια. Μπορεί να ξεκινά από το μεγαλύτερο παιδί, αλλά δεν είναι συναίσθημα αποκλειστικά δικό του. Μπορεί και το μικρότερο παιδί να ζηλεύει το μεγαλύτερο είτε για τα επιτεύγματα και τις ικανότητες του ή τα αδέλφια να ζηλεύουν το χρόνο και την προσοχή που αφιερώνεται σε ένα από αυτά. Πολλές φορές τα παιδιά αναρωτιούνται αν το νέο μωρό ήρθε στον κόσμο επειδή οι γονείς του δεν το αγαπούν ή το βαρέθηκαν και αρχίζουν να φοβούνται για αυτά που μπορεί να χάσουν με τη νέα άφιξη. «Θα με προσέχουν;», «Θα μου πάρει τα παιχνίδια;» «Θα με αγαπούν οι γονείς μου;» είναι κάποια από τα ερωτήματα που συνειδητά ή ασυνείδητα βασανίζουν τη σκέψη ενός παιδιού.

ΑΝΙΑ

Ένα επίσης παρεξηγημένο συναίσθημα είναι αυτό της ανίας. Πολλές φορές κατηγορούμε ή μας φαίνεται πολύ περίεργο ένα παιδί να βαριέται και προσπαθούμε γρήγορα ή να του φορτώσουμε το πρόγραμμα με δραστηριότητες ή να του προτείνουμε εμείς τρόπους για να μη βαριέται. Η ανία αποτελεί και αυτή ένα απόλυτα υγιές και φυσιολογικό συναίσθημα στη ζωή του ανθρώπου με μεγάλη χρηστικότητα και παιδαγωγική εμπειρία. Οι στιγμές της (φαινομενικής) αδράνειας είναι αυτές που δίνουν χώρο και χρόνο στη φαντασία να μιλήσει και να εκφραστεί, να έρθει το παιδί σε επαφή με τα υπόλοιπα συναισθήματά του ή να ξεκλειδώσει τη σκέψη του. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω όλα τα συναισθήματα έχουν ως σκοπό την ενεργοποίηση και την κινητοποίηση μας προς δράση. Έτσι λοιπόν και η ανία δημιουργεί νέα δράση, μαθαίνει στο παιδί να μένει μόνο του, με τον εαυτό του –χωρίς παρέα ή κάποια δραστηριότητα- το μυεί στην αρετή της υπομονής και του δίνει την αφορμή να βρει νέους τρόπους ασχολίας ή διασκέδασης.

ΦΟΒΟΣ

Ο φόβος είναι επίσης από τα πιο πρωτόγονα συναισθήματα του ανθρώπινου είδους και αυτό που συνετελέσε και συντελεί στην προστασία του από μια απειλή. Εμφανίζεται πολύ νωρίς στην εξέλιξη του ανθρώπου σχεδόν μετά τη γέννηση. Είναι το συναίσθημα που κάνει το βρέφος να τινάζεται στους δυνατούς θορύβους ή να κλαίει όταν αποχωρίζεται το φροντιστή του. Οι συχνότεροι φόβοι ανά ηλικία είναι οι εξής:

Μέχρι ενός έτους

Ξαφνικοί θόρυβοι, μήπως πέσουν και μετά το δεύτερο εξάμηνο ό φόβος του ξένου και ο φόβος του αποχωρισμού.

Από 1 ώς 3 ετών

Φόβοι για τα ζώα ή το γιατρό και για φυσικά φαινόμενα όπως το σκοτάδι, η βροχή και οι κεραυνοί, ή το νερό

Από 3 ως 6 ετών

Με την ανάπτυξη της φαντασίας έχουμε και την ανάπτυξη φόβων γύρω από δράκους, τέρατα ή τους κακούς των παραμυθιών. Συχνοί φόβοι σε αυτή την περίοδο είναι και αυτοί που έχουν να κάνουν με ασθένεια ή το θάνατο αγαπημένου προσώπου.

Από 6 ως 10 ετών

Εδώ οι φόβοι δείχνουν να είναι πιο ανθεκτικοί και σταθεροί σε διάρκεια. Τα παιδιά συνήθως να φοβούνται τα έντομα ή τα ζώα, τους κλέφτες ή τους απαγωγείς (φόβος μη χαθώ ή με κλέψουν), πως οι γονείς τους θα τα εγκαταλείψουν, το διαζύγιο και πολλές φορές τις αλλαγές, καθώς είναι κάτι άγνωστο για αυτά.

Από 10 ως 12 χρονών

Φόβοι γύρω από το σχολείο είναι συχνοί αυτή την περίοδο, συνήθως γύρω από την εξέταση, την αποτυχία, ή τους σχολιασμούς από τους συμμαθητές. Καθώς οι αλλαγές στο σώμα αρχίζουν να συντελούνται μπορεί να υπάρξει και ο φόβος για το μεγάλωμα και βέβαια να συνεχιστούν φόβοι που υπήρχαν από τη νηπιακή ηλικία.

Βιβλιογραφία

1. ·         Bacus, A. (2004). Οι γονείς ρωτούν οι ψυχολόγοι απαντούν. Τόμος 1. Εκδόσεις Lector jr.
2. ·         Bacus, A. (2005). Οι γονείς ρωτούν οι ψυχολόγοι απαντούν. Τόμος 2. Εκδόσεις Lector jr.
3. ·         Cole M. & Cole, S. R. (2002). Η ανάπτυξη των παιδιών. Η αρχή της ζωής: Εγκυμοσύνη, τοκετός, βρεφική ηλικία. Εκδόσεις Τυπωθήτω- Γιώργος Δαρδάνος.
4. ·        Cole, M. & Cole, S. R. (2001). Η ανάπτυξη των παιδιών. Γνωστική και Ψυχοκοινωνική ανάπτυξη κατά τη νηπιακή και μέση παιδική ηλικία. Εκδόσεις Τυπωθήτω- Γιώργος Δαρδάνος.
5. ·         Croti, E. & Magni, A. (2006). Τι και γιατί φοβούνται τα παιδιά μας. Εκδόσεις Lector jr.
6. ·         Feldman, R. S. (2011). Εξελικτική Ψυχολογία. Δια βίου ανάπτυξη. Εκδόσεις Gutenberg.
7. ·        Ολιβέριο- Φεράρις, Α. (2007). Στα παιδιά δεν αρκεί μόνο η αγάπη. Οι ψυχολογικές ανάγκες των παιδιών από το Α ως το Ω. Τόμος 1. Εκδόσεις Lector jr.
8. ·        Ολιβέριο- Φεράρις, Α. (2007). Στα παιδιά δεν αρκεί μόνο η αγάπη. Οι ψυχολογικές ανάγκες των παιδιών από το Α ως το Ω. Τόμος 2. Εκδόσεις Lector jr.

·          

Αγάπη Τερζοπούλου

Ψυχολόγος, Α.Π.Θ.