Μαμά, Μπαμπά, Φοβάμαι... - Γράφει η Αγάπη Τερζοπούλου

               Ο φόβος είναι ένα συναίσθημα, που το συναντάμε σε κάθε φάση της ζωής μας, ανεξαρτήτως ηλικίας ή φύλου. Είναι η ένταση που βιώνουμε , όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια απειλή (πραγματική ή φανταστική), είναι τέλος, ο μηχανισμός που μας προστατεύει από τους κινδύνους. Διακρίνεται στον υπαρξιακό φόβο και στον παθολογικό.

            

Ο πρώτος είναι αυτός που βιώνουμε όλοι κάποια στιγμή, ενώ ο δεύτερος χαρακτηρίζεται έτσι, καθώς ευθύνεται για την αναστολή της εγρήγορσης (πάγωμα), ενεργοποιείται όταν δεν υπάρχει συνήθως πραγματική απειλή και η ένταση ή η δυσφορία που προκαλεί είναι υπερβολική.

Επειδή κατά τη γνώμη μου βασικό συστατικό των αγχωδών διαταραχών είναι ο φόβος και επειδή στη βιβλιογραφία αναφέρονται συχνά το ένα κοντά στο άλλο, θα σας παραθέσω και τον ορισμό τους άγχους. Το άγχος, λοιπόν, είναι η ένταση που βιώνουμε όταν νιώθουμε πως οι δυνατότητές μας απέναντι σε καταστάσεις απειλητικές, δεν είναι επαρκείς.

Στην αρχή αναφέρθηκε ο προστατευτικός ρόλος του φόβου και αν φαντάζει ή ακούγεται περίεργο, ας μην ξεχνούμε ότι ο φόβος είναι αυτός που εξελικτικά μας προστάτεψε από τους κινδύνους αρχικά της φύσης και αυτός είναι που συνεχίζει να μας «προσέχει» από ριψοκίνδυνες συμπεριφορές που θέτουν σε κίνδυνο τη ζωή μας. Συμβάλλει, λοιπόν, στην ανάπτυξη συστημάτων επαγρύπνησης, οδηγώντας στην περιφρούρηση του Εγώ και στην ανάπτυξη στρατηγικών προσαρμογής, όταν χρειάζονται για την επιβίωσή μας. Αποτελεί «ψυχολογική εκγύμναση» (Crotti & Magni, 2006) για την προετοιμασία του ανθρώπου σε περίπτωση που βρεθεί σε κίνδυνο και τέλος, είναι αυτός που ενεργοποίησε τις ανώτερες εκείνες λειτουργίες για να επιβληθεί ο άνθρωπος στη φύση.

Περνώντας σιγά- σιγά σε αυτό που ονομάσαμε «παθολογικός φόβος», θα ορίσουμε αρχικά τι είναι φοβίες, ποια τα σημάδια που πρέπει να προσέξουμε και ποιες είναι οι γενικές κατηγορίες της αιτιολογίας τους.

Κριτήρια DSM- IV:

• ·         Έντονος και επίμονος φόβος, υπερβολικός ή αδικαιολόγητος, που προκαλείται με την εμφάνιση ή την αναμονή του φοβικού ερεθίσματος.
• ·         Η έκθεση στο  φοβικό ερέθισμα προκαλεί αγχώδεις διαταραχές, συνήθως κρίσεις πανικού ή στα παιδιά κλάμα, ξεσπάσματα θυμού, πάγωμα, ή προσκόλληση σε κάποιον ή κάτι αγαπημένο.
• ·         Ενώ στους ενήλικες η συνείδηση του ότι ο φόβος είναι παράλογος υπάρχει πάντα, στα παιδιά μπορεί να λείπει.
• ·         Το φοβικό ερέθισμα αποφεύγεται ή υπομένεται με μεγάλη με δυσφορία.
• ·         Η διάρκεια των συμπτωμάτων πρέπει να είναι τουλάχιστον 6 μήνες.

Τα σημάδια που πρέπει να ανησυχήσουν γονείς και δασκάλους και να τους ενεργοποιήσουν προς αναζήτηση βοήθειας είναι το να δουν το παιδί υπερβολικά ανήσυχο και συνεχώς σε εγρήγορση ή το αντίθετο έντονα παθητικό και αδρανές, χωρίς ενδιαφέροντα. Η τελειομανία και η διαρκής ανησυχία για τη σχολική αποτυχία. Το φοβισμένο παιδί συχνά θα παραπονιέται για σωματικές ενοχλήσεις, θα δυσκολεύεται ίσως να κοιμηθεί ή θα ξυπνά συνεχώς, οδηγώντας σε μια κακή ποιότητα ύπνου. Η ονυχοφαγία και η δακτυλολειχία είναι επίσης σημάδια άγχους και έντασης του παιδιού, η παλινδρόμηση σε προηγούμενα στάδια ανάπτυξης, η νυχτερινή ενούρηση στο κρεβάτι και η αδυναμία να ελέγξει την κύστη ή το έντερό του. Τέλος, ο φόβος στα παιδιά μπορεί να κρύβεται πίσω από ένα έντονα ριψοκίνδυνο προσωπείο, να είναι πίσω από το παιδί που φέρεται ανώριμα, από εκείνο που είναι υπερβολικά ώριμο για την ηλικία του και από εκείνο που φαίνεται έντονα εσωστρεφές, με αναστολές και απομονωμένο.

Οι βασικοί φόβοι που αντιμετωπίζουν τα παιδιά χωρίζονται ανάλογα με την εξελικτική φάση στην οποία βρίσκονται. Έτσι λοιπόν μιλάμε για τους φόβους της βρεφικής, νηπιακής, προσχολικής, σχολικής και εφηβικής ηλικίας.

• Στη βρεφική ηλικία βασικότεροι φόβοι του παιδιού είναι οι έντονοι θόρυβοι και οι απότομες κινήσεις, το ανοικείο και αυτό που προκαλεί πόνο.
• Στη νηπιακή ηλικία τα παιδιά αρχίζουν να φοβούνται φανταστικά πρόσωπα και πολύ συχνά αντιμετωπίζουν άγχος αποχωρισμού από τα πρόσωπα φροντίδας.
• Στην προσχολική ηλικία οι φόβοι γίνονται πιο συγκεκριμένοι. Έτσι τα παιδιά σε αυτή την περίοδο θα δηλώνουν ότι φοβούνται τα ζώα, τα φυσικά στοιχεία (βροχή, κεραυνοί, σεισμός), το αστικό περιβάλλον (ανελκυστήρες, κυλιόμενες σκάλες, ανοιχτούς ή κλειστούς χώρους), τις ασθένειες, το σχολείο και τα φανταστικά πρόσωπα (εμφανίζονται και εδώ).
• Στη σχολική ηλικία οι φόβοι των παιδιών χαρακτηρίζονται ως ρεαλιστικοί και σχετίζονται με την αποτυχία, την εγκατάλειψη και τα ατυχήματα ή οι φυσικές καταστροφές. Όσο συνειδητοποιούν την ατομικότητά τους, εμφανίζονται και οι υπαρξιακοί φόβοι και ο φόβος θανάτου αρχικά ενός αγαπημένου κι έπειτα ο δικός του. Ο φόβος για φανταστικά πρόσωπα εντοπίζεται κι εδώ.
• Τέλος, στην εφηβεία οι φόβοι των παιδιών είναι γύρω από επάρκειά τους, την αποτελεσματικότητα, την αποδοχή τους από τους συνομηλίκους ή το αντίθετο φύλο και τη σεξουαλικότητα. Ο θάνατος και τα κοινωνικά φαινόμενα όπως φτώχεια, πόλεμος μπορεί να τους προκαλεί φόβο και βέβαια όσοι φόβοι δεν ξεπεράστηκαν στις προηγούμενες ηλικίες, μπορεί να εμμένουν και στην εφηβεία.

Γιατί υπάρχει ο φόβος; Με τι συνδέεται;

Ο φόβος θεωρείται ότι εμφανίζεται ως αποτέλεσμα της σύγκρουσης που βιώνει το παιδί ανάμεσα στα θέλω του(Αυτό) και τα πρέπει που του επιβάλλονται (Υπερεγώ), ενώ το άγχος του για τη γονική τιμωρία και την απόσυρση της γονικής αγάπης, μπορεί να ενεργοποιήσει έντονο άγχος. Μια άλλη ερμηνεία είναι ότι ο φόβος είναι αποτέλεσμα μάθησης ή παρατήρησης και μίμησης προτύπου. Τέλος, βιολογικοί παράγοντες (ιδιοσυγκρασία, νευροφυσιολογικές λειτουργίες και προδιάθεση) μπορεί να οδηγήσουν στην ανάπτυξη κάποιας διαταραχής φόβου ή αγχώδους διαταραχής.

Η γονική συμβολή στο φόβο.

Πρέπει να έχουμε κατά νου ότι οι γονείς είναι οι πρώτοι που έρχονται σε επαφή με το παιδί κα είναι τα ισχυρότερα πρότυπα που έχουν. Δεν είναι καθόλου σπάνιο οι φόβοι των γονιών να μεταφέρονται και στα παιδιά λεκτικά, αλλά κυρίως μη λεκτικά υιοθετώντας τη δική σας αντίδραση απέναντι σε κάτι που φοβάστε. Οι υπερπροστατευτικοί γονείς επίσης συμβάλλουν και στην εμφάνιση, αλλά και στη διαιώνιση των συμπτωμάτων του φόβου, καθώς μειώνοντας τις αγχογόνες καταστάσεις για το παιδί, το ενισχύουν στο να τις αποφεύγει και με αυτό τον τρόπο δε θα αναπτύξει τις απαραίτητες εκείνες δεξιότητες για να τις αντιμετωπίσει. Παίρνοντας και το άλλο άκρο, οι γονείς που θα υποτιμήσουν, θα χαρακτηρίσουν ή θα εξαναγκάσουν το παιδί πολύ γρήγορα και απότομα να αντιμετωπίσει το φόβο του, κατά πάσα πιθανότητα θα έχουν τα αντίθετα αποτελέσματα από αυτό που περίμεναν ή θα ήθελαν ή απλά θα έχουν ένα παιδί το οποίοι θα σταματήσει να μιλάει για τους φόβους του, καταπνίγοντάς τους και όχι επειδή κατάφεραν να τους ξεπεράσουν.

Δίνοντας το καλό παράδειγμα, οι γονείς θα πρέπει αρχικά να μπορούν να αναγνωρίζουν τους δικούς τους φόβους και να μπορούν να τους διαχειριστούν, για να μπορέσουν στην πορεία να διδάξουν με το παράδειγμά τους τα παιδιά να τους διαχειρίζονται με εποικοδομητικό τρόπο. Καλό είναι να αποφεύγεται η υποτίμηση των φόβων τους, για να νιώσουν τα παιδιά ασφαλείς ως προς την έκφρασή τους. Επίσης, οι έντονα δραματικές αντιδράσεις σε αυτό που εκφράζει ή φοβάται το παιδί, μπορεί να οδηγήσει στην υιοθέτηση ανεπιθύμητων τρόπων αντιμετώπισης ή στο να ενταθεί και να αυξηθεί ο φόβος τους. Αυτό που θα πρέπει να ενισχύεται είναι ο ανοιχτός διάλογος γύρω από τους φόβους, η ανάλυση τους και ίσως η εξήγηση του φοβικού ερεθίσματος, για να επέλθει σταδιακά και η εξοικείωση μαζί του. Τα παιδιά πολλές φορές, ιδίως σε μικρότερες ηλικίες καταφεύγουν σε αυτά που ονομάζουμε «μεταβατικά αντικείμενα» (μια κουβερτα ή ένα παιχνίδι) και καλό είναι να γίνει σεβαστό από τους γονείς σε αυτό το στάδιο. Ένας ακόμη τρόπος για να μειώσουμε ή να ελέγξουμε συναισθήματα φόβου, είναι να προετοιμάζουμε το παιδί και να το ενημερώνουμε όταν θα κληθεί να αντιμετωπίσει μια άγνωστη για αυτό συνθήκη. Για παράδειγμα, η έναρξη του σχολείου ή η αλλαγή σχολικού περιβάλλοντος, το εμβόλιο ή η πρώτη εξέταση στο γιατρό, ένα ταξίδι ή μια μετακόμιση είναι αλλαγές που στην πλειοψηφία τους μπορεί να προκαλέσουν μια ανησυχία στα παιδιά, για αυτό το λόγος είναι καλό να προετοιμάζονται και να ενημερώνονται για αυτό που θα συναντήσουν. Πολύ συχνά οι φόβοι των παιδιών εκφράζονται συμβολικά μέσα από τη ζωγραφική ή το παιχνίδι ή τους είναι πολύ πιο εύκολο να ταυτιστούν με έναν ήρωα στα παραμύθια, για αυτό και τα παραπάνω μπορούν να γίνουν τα «εργαλεία» του γονιού και η αφορμή για να συζητήσουν και να εκφραστούν οι φόβοι που ίσως ταλαιπωρούν το παιδί. Τα παιδιά έχουν την ανάγκη να είναι δίπλα στα αγαπημένα τους πρόσωπα, να νιώσουν ότι ακούγονται και ότι είναι ασφαλή μαθαίνοντας να αντιμετωπίζουν και να ελέγχουν βήμα βήμα το φόβο ή την κατάσταση που τον ενεργοποιεί. Η ανάγνωση παραμυθιών, η ζωγραφική και το μοίρασμα από την πλευρά του γονιού κοινών εμπειριών (τι φοβόταν ο μπαμπάς και η μαμά όταν ήταν μικροί), μπορεί να αποτελέσει μια ισχυρή και θετική εμπειρία μεταξύ γονέα- παιδιού και πάνω από όλα ας μην ξεχνάμε ότι τα παιδιά, όπως και τα λουλούδια, χρειάζονται χρόνο, υπομονή και φροντίδα για να ανθίσουν!

Αγάπη Τερζοπούλου

Ψυχολόγος Α.Π.Θ.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

·         Crotti, E. & Magni, A. (2006). Τι και Γιατί Φοβούνται τα παιδιά μας. Lector jr.

·         Κάντζου, Ν. & Δαμηλάκη, Ρ. & Λαμπρινέα, Ζ. & Κανελλόπουλος, Γ. (2009). Ο κήπος των συναισθημάτων. Δίπτυχο.

·         Κοντοπούλου Μ. (2007). Παιδί και Ψυχοκοινωνικές δυσκολίες. Μια ψυχοδυναμική οπτική. Gutenberg.

·         Wenar, C. & Kerig, P.K. (2008). Εξελικτική Ψυχοπαθολογία. Από τη βρεφική ηλικία στην εφηβεία. Μέση παιδική ηλικία: Αγχώδεις διαταραχές (341-378). Gutenberg.